H. F. Lavkraft: kratki uvod

[The following article is in Serbian. To access the English version, please click here.]

“… najčudniji i najluđi mitovi često su tek simboli ili alegorije zasnovane na istini.”

 H. F. Lavkraft, “Senka nad Insmutom” (1931)

Za života je od strane književne kritike bio ili potcenjivan ili potpuno ignorisan, da bi tek nekoliko decenija posle smrti njegovo delo steklo puno priznanje i kultni status. Ko je bio H. F. Lavkraft i u čemu se sastoji njegov značaj?

Hauard Filips Lavkraft (Howard Phillips Lovecraft) rođen je 20. avgusta 1890. godine u gradu Providensu u američkoj saveznoj državi Roud Ajland (Rhode Island). Ceo život je proveo u Novoj Engleskoj koja je ostavila velikog traga u njegovim delima. Rano detinjstvo mu je bilo obeleženo porodičnom tragedijom: otac Vinfild (Winfield) je završio u bolnici za mentalno obolele 1893. godine, moguće usleg komplikacija izazvanih sifilisom; tamo je i umro 1898, kada je Lavkraftu bilo tek osam godina. Odrastao je uz majku, tetke i majčine roditelje. Navodno je već sa tri godine umeo da čita i piše, a deda Vipl (Whipple) ga je podsticao na čitanje klasika svetske književnosti, uključujući i gotičke priče. Svoje prve tekstove napisao je već sa sedam godina, pokazujući u njima zanimanje za mitološke teme. Kasnije su se njegova interesovanje proširila i na područja prirodnih nauka, naročito anatomije, hemije i astronomije. Ti rani uticaji ostaće jasno vidljivi u njegovom celokupnom potonjem stvaralaštvu.

Kao dečak je neprekidno bio lošeg zdravlja; nije bio u stanju da redovno pohađa školsku nastavu, već je obrazovan kod kuće od strane privatnih nastavnika. Nesreća ga je pratila i kroz tinejdžerske godine: početkom 1900-ih, poslovni aranžmani njegovog dede su propali i porodica se našla u nezavidnoj ekonomskoj situaciji: nakon dedine smrti, Lavkraft je sa majkom morao da se preseli u znatno skromniji smeštaj. Pored finansijskih problema, suočavao se i sa nizom neobičnih zdravstvenih tegoba, fizičkih i psihičkih, zbog čega nikada nije završio srednju školu. Kako je kasnije pisao, napadi depresije su tih godina bili toliko jaki, da se više puta nalazio pred samoubistvom. Uprkos svemu tome, nastavio je da se samoobrazuje, a nešto kasnije je počeo i da piše tekstove za objavljivanje. Bolešljiv, povučen i prilično asocijalan, kroz bavljenje književnošću je našao svoj prozor u svet.

Naredne dve decenije, 1910-te i ‘20-te, njegov su najproduktivniji period tokom kojeg je objavio brojne kratke priče, uključujući i prve naslove iz Ktulu ciklusa po kojima je danas najpoznatiji. Godine 1924. je stupio u brak sa Sonjom Grin (Sonia Green), takođe amaterskom književnicom, ali je brak bio opterećen neprekidnim finansijskim i zdravstvenim problemima kroz koje su oboje prolazili; nakon dužeg perioda odvojenog života, konačno su se razišli 1933. Četiri godine kasnije, Lavkraft umire u svom rodnom gradu nakon teške bolesti, ostavivši iza sebe brojne tekstove i bogatu korespondenciju. Na njegovom nadgrobnom spomeniku stoji natpis “JA SAM PROVIDENS” – izraz preuzet iz jednog od njegovih pisama, odabran od fanova koji su mu taj spomenik podigli 1977. godine. Bogat značenjem (eng. providence = “proviđenje”), obično se tumači kao izraz njegove vezanosti za taj grad u Novoj Engleskoj, tako prisutan u njegovim delima.

Tokom cele literarne karijere kritičari su ga smatrali amaterom, budući da su mu priče objavljivane mahom u petparačkim pulp časopisima. Premda izuzetno popularni u to doba, imali su lošu reputaciju u pogledu književne i umetničke vrednosti, ne uvek zasluženo. Pored toga, Lavkraft je bio poznat po nizu kontroverznih ideja: bio je beli suprematista i verovao u superiornost anglo-saksonske kulture; njegovi politički stavovi bili su neskriveno nativistički i rasistički, a danas ga se često opisuje i kao seksistu (primetno je da u njegovim brojnim delima gotovo da uopšte nema ženskih likova, barem ne u glavnoj ulozi). Premda se neke od tih etiketa mogu dovesti u pitanje, svi ti faktori uticali su na to da je u decenijama nakon smrti bio potpuno zaboravljen. Tek je 1970-ih njegovo delo postalo predmetom većeg interesovanja nove, ovoga puta globalne publike, svim kontroverzama uprkos, a i književna kritika je počela da tumači njegova dela u znatno pozitivnijem svetlu. U međuvremenu je stekao priznanje kao jedan od najznačajnijih autora unutar horor žanra i tzv. čudne fikcije. Njegov uticaj jasno je vidljiv u pisanju brojnih savremenih autora, kao i u popularnoj kulturi uopšte.

Zapravo, njegov uticaj je toliko dubok da je ceo jedan književni podžanr dobio ime po njemu: “lavkraftovski horor” označava podtip horora koji karakteriše strah od nepoznatog i nesaznatnog (poznat i kao kosmički horor). Neki od dodatnih elemenata svojstvenih lavkraftovskim pričama jesu mitološke teme i okultizam, ali ključna je svest o beznačajnosti i bespomoćnosti čoveka u odnosu na “stare bogove” – drevne, stravične sile – i kosmos u celini. Ovaj tip književne fikcije duboko je filozofski i zasnovan je na egzistencijalnoj teskobi pre nego na opisima fizičkog nasilja, terora i krvavih scena tipičnih za književni i filmski horor.

S obzirom na veliki broj njegovih dela, upoznavanje sa Lavkraftovim književnim opusom može da deluje kao preveliki izazov. Odakle krenuti? Onima kojima je ovaj književnik potpuno nepoznat, preporučio bih jednu od Lavkraftovih poznijih novela, “Senka nad Insmutom” iz 1931. godine. Ona čini integralni deo ciklusa o mitološkom biću Ktuluu i sadrži prepoznatljivo lavkraftijanske elemente: smeštena je u tipično malo mesto u Novoj Engleskoj i odiše s jedne strane dubokom jezom, a s druge olakšanjem do koga dolazi usled čovekovog mirenja sa istinom koju razotkriva Lavkraftova kosmička filozofija.

---

PREPORUKE ZA DALJE ČITANJE (na engleskom)

How to Find the Spirit of H. P. Lovecraft in Providence 

Lovecraftian Horror – and the racism at its core – explained 

The H. P. Lovecraft Archive 

The Rise of H. P. Lovecraft 

We Can’t Ignore Lovecraft’s White Supremacy